डोळे लागले ! Forest Night Life

पुण्यात रहाणेस आल्याने दापोली मधील मित्रांची भेट क्वचितच होते. दापोलीला गेलो असताना मित्राने; मी दापोली पर्यंत २० किमी सायकल चालवत जावून त्याला दिलेल्या  'मेजवानी' ची आठवण काढली. थोड्या गप्पा रंगल्या आणि मला जुन्या घटना आठवल्या. 

पूर्वी शहरांत अमुक एका क्लब अथवा जिमखान्याचे मेंबर्स बाबत जसे कौतुक, कुतूहल, औत्सुक्य असे तसे काहीसे शिकारीला जाणाऱ्या मंडळी बाबत गाव-खेड्यात असते.  यांची टोपणनावेही खास असतात आमच्याकडे एक जोडी होती, टारझन आणि डाबरमन. मी शाकाहारी असल्याने खरतर या जमातीत आगन्तुकच. मिळालेल्या ‘मेजवानीचा’ आस्वाद घेण्याची माझी ऐपत नाही.

जंगलातून रात्री फिरण्याची एक वेगळीच मजा असते. चारी दिशांना पसरलेला मिट्ट अंधार असल्याने अंदाज बांधण्यासाठी पायवाटेवरील खाणाखुणा दिसत नाहीत. दिवसा ज्या पायवाटांवरून आपण फिरलेलो असतो तेच जंगल रात्री भयंकर गूढ, अनाकलनीय आणि भीतीदायक वाटते. पंचक्रोशीमधे  जखमी डुकराने हल्ला करून गंभीर इजा झालेली एखादीतरी व्यक्ती असते, त्यामुळे अशा अदृश्य शक्तीची भीती मनात असतेच, किर्र अंधारात ती आणखी गहन होते. शिकारी साठी फिरताना मोठ्या प्रकाशाची विजेरीही वापरू शकत नाही. मोठ्या प्रकाशझोताची एक बॅटरी सोबत असते पण ती फक्त सावजाचा शोध घेण्यासाठी. पुढे चालणाऱ्याच्या हातातील बॅटरीचा उजेड त्याच्या पायाखाली पडत असतो उरलेले भिडू त्याच्या मागोमाग अंदाजाने मुंग्यांसारखी रांग करून चालतात. खांद्यावरील अवजड बंदुकीचे ओझे आणि आपला तोल सांभाळत चालणे म्हणजे परीक्षाच. वाटेत काटे-कुटे, खाच-खळगे, दगड-धोंडे, विविध वेली यांना चुकवत, पायांचा कमीतकमी आवाज करत समोरच्या व्यक्तीच्या चालीने मार्गक्रमण करणे म्हणजे तारेवरची कसरतच. बर पायात हंटर किंवा ट्रेकिंग शूज नाहीतच, बहुदा स्लीपर- सॅंडल म्हणजे चैन  आणि फुल पँन्ट कापून केलेली अर्धी चड्डी हा गणवेश. बंदुकधारी (बरकनदाराचा) वेश पण खास. मुंबईकर, मित्र किंवा पाहुणा याने दिलेला कोट अथवा जाकेट, त्याला २-४ खिसे वेगवेगळ्या ताकतीची काडतुसे ठेवण्यास गरजेचे. दोन प्रकारची नियमित मिळणारी काडतुसे आणि एक हायब्रिड म्हणजे भरलेले काडतूस . भरलेले म्हणजे ३ काडतुसांतील मालमसाला काढून दोनात भरायचा आणि शे दीडशे छोट्या गोळ्या काढून १५-२० मोठ्या गोळ्या भरायच्या. प्रत्येक काडतूस कधी आणि कोणासाठी वापरायचे यांचे ठोकताळे ठरलेले असतात. रात्री चालताना कान उघडे ठेवून सतर्क राहून बारीकसारीक आवाज टिपावे लागतात. सळसळ, फरफर, फ्रूक, ख्याक अशा विविध आणि विचित्र आवाजांचे सतत विश्लेषण करावे लागते. यात रात्री नेहमी चकवा देणारा प्राणी म्हणजे उंदीर. उंदीर सुक्या पानावरून धावत गेल्यास त्या भयाण शांततेत मोठे सावज गेल्याचा भास होतो.

सामान्यपणे रानडुक्कर, जंगली ससा, साळींदर, भेकर (हरीण वर्गातील प्राणी) हे हिटलिस्ट वर असतात. ससा, भेकर, साळींदर यांच्या ठावठिकाण्याचा अंदाज बांधता येतो. रानडुक्कर म्हणजे धूमकेतूच, कधी कोठून उगवेल याचा नेम नाही. चालता चालता कोणाचातरी कान एखादा आवाज टिपतो. लगेच श्शू s s s .....अशा सांकेतिक भाषेत संदेश पसरतो. सर्वजण स्तब्ध उभे राहून कानात जीव ओतून आपापल्या परीने आवाजाचा वेध घेतात. काळोखातच हातवारे, खाणाखुणा करून सावजाचा अंदाज घेऊन बॅटरी टाकण्याची सूचना मिळते. बॅटरी टाकणे म्हणजे सावजाच्या दिशेने प्रकाशझोत टाकणे. बॅटरी धरणारा लगेच इप्सित दिशेने प्रकाशझोत टाकतो, बहुतेक वेळा तिथे कोणी नसतेच. मग आजूबाजूला, झाडाझुडपात, बांधावर शोध सुरु होतो, अचानक कोणाचातरी डोळा लागतो ; डोळा लागतो म्हणजे प्रकाशझोतात सावजाचा डोळा चमकतो. क्षणभर पुन्हा सगळे शांत, वातावरण एकदम तंग.. ९० टक्के वेळा तो कापूरकवडा असतो आणि क्षणात तो भुर्रकन उडूनही  जातो. १५-२० मिनिटांच्या या तंग, तणावपूर्ण खेळाचा अंत अशा फुसक्या बाराने होतो. या डोळे लागण्यावरूनच सावजाचा अंदाज बांधून पुढील सर्व निर्णय घ्यावे लागतात. त्याच मुळे विजेरीवाला हा चलाख, सतर्क आणि अनुभवी असावा लागतो.

तासावर तास, दिवसामागून दिवस हा लपाछपीचा खेळ सुरु असतो. शिकार फार क्वचितच मिळते पण त्या थराराची नशा चढते आणि दारुडे जसे रोज आपल्या पंढरीची वारी करतात तसेच काहीसे शिकारीला जाणाऱ्यांचे होते. जणू व्यसनच, एकदा लागलं की सुटका नाही.   

Ramdas Mahajan !

गरुडझेप White Bellied Sea Eagle

गरुडझेप
समुद्रकिनारी खेडेगावात रहात असल्याने समुद्र आणि एकूणच निसर्गाशी जवळचा संबंध येतो. निसर्गप्रेम आणि धडपडा स्वभाव यामुळे चिपळूणचे श्री. भाऊ काटदरे यांचेशी संपर्क आला, ते ‘सह्याद्री निसर्ग मित्र’ संस्था चालवितात. समुद्री कासवांचे संरक्षण आणि संवर्धन करण्याचे काम संपूर्ण कोकण किनारपट्टीवर ते करतात. आम्ही हे काम सुरु केले तेव्हा ते ‘इन’ किंवा ‘कूल’ समजले जात नव्हते. अता प्रत्येक गोष्टीचा इव्हेंट केला जातो त्यामुळे तळमळीने काम करू इच्छिणारी मंडळी कामात सहभागी होण्यास बिचकतात.  असो तो आत्ताचा विषय नाही. कासव प्रत्यक्ष अंडी घालताना पहायला मिळणे दुर्मिळच असते. ७/८ वर्ष काम करताना मी दोन वेळाच ते पाहू शकलो. कासव स्वतः वाळूत खड्डा खणून त्यात अंडी घालते आणि समुद्रात निघून जाते. 
कोळथरे येथील कामाची जबाबदारी मी घेतली होती म्हणून रोज पहाटे किनाऱ्यावर फेरफटका मारत असे. थंडीच्या दिवसात सकाळी  ६.०० – ६.३०  पर्यंत समुद्रावर अंधारच असतो. असाच एके दिवशी समुद्रावर गेलो असताना १०/१२ कुत्री रिंगण करून फिरताना पाहिली. लांबून काही समजेना, जवळ गेलो तर एक भला मोठा पक्षी पंख पसरून मधे उभा होता. त्याचा पंख विस्तार जवळपास सहा फूट असावा (आम्ही नंतर तो मोजलाच). कुत्रे बहुदा त्याचा अवतार पाहून बावरले असावेत, मी जवळ गेल्यावर सर्व पळून गेले. पक्षाचा अवतार पाहून त्याला पकडण्याचा माझाही धीर होईना, कसा तरी पकडून घरी आणला. घरी आणल्यावर पाहिले तर कोणतीही विशेष जखम दिसली नाही.  दरम्यान पाहुण्यासाठी तात्पुरता पिंजरा उभा केला आणि आगोमच्या औषधांचे उपचारही सुरु केले. या कामात माझ्या मुली, पुतण्या हिरीरीने सहभागी होतात.
चिपळूणला  भाऊ काटदरेना फोन करून वृतांत सांगितला, ते म्हणाले हा समुद्र गरुड ( White Bellied Sea Eagle)  आहे आणि झाडाच्या फांदीवर जोरात आपटल्याने त्याला  मानसिक धक्का बसला आहे त्यातून बाहेर येण्यास एक दिवस तरी जाईल.
आम्ही त्याला मासे खाऊ घालण्याचा प्रयत्न करत होतो पण तो काहीही खात नव्हता. त्याचे डौलदार शरीर, पोटाचा नितळ पांढरा रंग आणि राजेशाही रुबाब पाहून आम्ही त्याच्या प्रेमातच पडलो. दुसऱ्या दिवशी आम्ही त्याला मुक्त केले पण बागेतील घट्ट पोफळी (सुपारीची झाडे) मधून त्याला भरारी घेता आली नाही आणि शेजारील बागेत खाली कोसळला.  पडल्यावर त्याने पायात धरलेलं पोफळीचे पान   (झावूळ) आम्हाला कोयत्याने कापून काढावे  लागले, त्याची पकड इतकी घट्ट होती. शेवटी त्याला समुद्रावर नेऊन सोडल्यावर त्याने ‘गरुडझेप’ घेतली आणि क्षणात दिसेनाहीसा झाला.
खेड्यात रहाण्याचे अनेक फायदे, त्यातील हा एक. आणखी किस्से परत कधीतरी. 
   राम राम !